Artykuł Ryszarda Witkowskiego zamieszczony na stronach Warszawskiego Klubu Seniorów Lotnictwa

Na początku, przed około 200 laty, po III rozbiorze Polski, na obszarze między miejską zabudową Warszawy i leżącą na południe od niej książęcą wioską Mokotów, znajdowało się Военное Поле (Pole Wojenne), czyli plac ćwiczeń, na którym carski namiestnik książę Konstanty urządzał z upodobaniem manewry i ćwiczenia wojsk ówczesnego Królestwa Polskiego.

Po nieudanych Powstaniach 1830 i 1863 roku Военное Поле stało się poligonem stacjonujących w Warszawie rosyjskich wojsk okupacyjnych. 120 lat temu, w roku 1887, na północnej stronie Pola, które wtedy nosiło już nazwę Mokotowskiego, na styku z dzisiejszą ulicą Polną, urządzone zostały tereny dla uprawiania niezwykle wtedy popularnej dyscypliny sportowo-rekreacyjnej – wyścigów konnych.

Trybuny dla publiczności, częściowo zadaszone, Warszawskie Towarzystwo Wyścigów Konnych zbudowało w roku 1885.
Na terenie tym odbywały się zawody koni z najlepszych stajni, ale także rozmaite imprezy rozrywkowe.

Kiedy w 1909 roku, z inicjatywy powołanego w lutym 1909 roku „Koła Awiatorów”, postanowiono dokonać w Warszawie pierwszego pokazu nowego, rewolucyjnego wynalazku – samolotu, zwanego wtedy „latawcem” – za miejsce tego historycznego wydarzenia wybrano również teren Wyścigów. Zapewniało ono możliwość oglądania pokazu tylko przez ludzi, którzy za to zapłacą, bo wiadomo było, że te pierwsze loty będą raczej krótkimi „skokami w powietrze” zrealizowanymi przed trybunami, a nie lotami w rozumieniu dzisiejszym.

Tak też było.
Francuski pilot Georges Legagneoux, pokazujący 16 września 1909 roku po raz pierwszy w Warszawie „latawiec” konstrukcji Voisina, wykonał tylko tak krótkie, nieefektowne podskoki, że zawiedziona publiczność zażądała zwrotu pieniędzy za bilety!
Bardziej efektowne wzloty, o długości do 1500 metrów, Francuz pokazał następnego dnia, po rozbiórce płotu dzielącego wyścigi od Pola Mokotowskiego.

Postęp był jednak szybki.
Następny demonstrator samolotu, belgijski baron de Caters, który pokaz swych umiejętności dał 15 i 16 listopada 1909 roku, latał przed publicznością ponad 3 minuty, wykonując nawet zakręty. Loty Francuza i Belga znaczyły nieformalne rozpoczęcie funkcjonowania Pola Mokotowskiego jako lotniska.

Pierwszym Polakiem, który z tego powstającego lotniska wystartował samolotem nad miasto i w dniu 13 sierpnia 1911 roku latał nad nim 17 minut budząc u jednych entuzjazm a u innych przerażenie, był Michał hrabia Scipio del Campo.

Nieco wcześniej, w sierpniu 1910 roku, na przylegającym do Wyścigów fragmencie Pola Mokotowskiego zaczęło swoją działalność Warszawskie Towarzystwo Lotnicze „Awiata”, założone przez innego polskiego arystokratę, księcia Stanisława Lubomirskiego. Zaczęto wtedy ten fragment Pola, użyczony „Awiacie” przez wojskowe władze rosyjskie, nazywać Lotniskiem Mokotowskim.

„Awiata” zaczęła działać niezwykle energicznie – m.in. rozpoczęła produkcję samolotów i otworzyła szkołę pilotów – ale szybko okazało się, że ta polska działalność jest „solą w oku” rosyjskiego zaborcy i „Awiatę” w 1912 roku zlikwidowano.

Dziś ostatnim śladem po WTL jest budynek administracyjny „Awiaty” przy ul. Filtrowej, na ścianie, którego wciąż widać wykute w żelazie logo jednostki w postaci stylizowanej litery „A”.

Po likwidacji „Awiaty” Lotnisko Mokotowskie stało się wojskowym lotniskiem rosyjskiego zaborcy, na którym stacjonowały trzy tak zwane. „awiaotriady forteczne” złożone z samolotów przeznaczonych do łączności z twierdzami Brześć, Osowiec i Modlin.

W 1915 roku Rosjanie opuścili Warszawę a lotnisko przejęli Niemcy.
Ci wykorzystywali lotnisko najpierw jako bazę dla sterowców – w tym celu wybudowali nawet ogromną halę-hangar – a od roku 1916 do 1918 urządzili na Lotnisku Mokotowskim szkołę obserwatorów lotniczych.

Polacy przejęli lotnisko 15 listopada 1918 roku.

Pierwszym polskim użytkownikiem Lotniska Mokotowskiego po przejęciu go od Niemców było wojsko.
Inauguracyjny lot samolotu z polską załogą miał na lotnisku miejsce już 20 listopada, pilotem był por. Stanisław Jakubowski a pasażerem student Politechniki Warszawskiej Witold Ehrenpreis.

16 grudnia 1918 roku na Lotnisku Mokotowskim odbyła się podniosła uroczystość - przysięga lotników. Cztery dni później rozpoczęła się na lotnisku działalność szkoleniowa, realizowana w latach następnych przez polską Wojskową Szkołę Lotniczą, Francuską Szkołę Pilotów i Oficerską Szkołę Obserwatorów Lotniczych.

W latach 30-tych (1934-1939) na Lotnisku Mokotowskim siedzibę miała Szkoła Podchorążych Lotnictwa – Grupa Techniczna, kształcąca oficerów technicznej obsługi jednostek latających.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku Lotnisko Mokotowskie było bazą dla organizacji jednostek bojowych, które stąd wyruszały na front.

Podczas dramatycznego przewrotu majowego w 1926 roku Lotnisko Mokotowskie było bazą lotnictwa wiernego rządowi.

We wrześniu 1931 roku stacjonujący na Lotnisku Mokotowskim 1 Pułk Lotniczy przeniósł się na nowo utworzone lotnisko Okęcie im. Marszałka Józefa Piłsudskiego.

Powstały wkrótce po odzyskaniu niepodległości Aeroklub Polski, który od 1921 roku przyjął nazwę Aeroklubu Rzeczypospolitej Polskiej (ARP), był organizatorem w 1922 roku imprezy, która stała się początkiem funkcjonowania na Lotnisku Mokotowskim sportów lotniczych.
Imprezą tą był samolotowy „I Lot Okrężny o Puchar Ministra Spraw Wojskowych” po trasie Warszawa-Lwów-Kraków-Poznań-Warszawa odbyty w dniach 9-12 września 1922 roku.

Pierwsze zawody balonowe odbyły się na Lotnisku Mokotowskim 25 października 1923 roku. I Wszechpolski Konkurs Modeli Latających miał miejsce w 1925 roku.

Od 1927 roku Lotnisko Mokotowskie stało się siedzibą Akademickiego Aeroklubu Warszawskiego, który od roku 1931 przyjął nazwę Aeroklubu Warszawskiego.

Po opuszczeniu Lotniska Mokotowskiego przez wojsko AW otrzymał w spadku po 1 PL trzy hangary w południowej części lotniska, w okolicy ulicy Rakowieckiej, i na miejscu tym funkcjonował aż do wybuchu wojny w 1939 roku.

W szeregach Aeroklubu Warszawskiego latało wielu wybitnych polskich pilotów sportowych, m.in. znany lotnik-automobilista Witold Rychter, sławny konstruktor Stanisław Wigura i córka Marszałka Józefa Piłsudskiego, Jadwiga.

U schyłku lat 20-tych i w latach 30-tych XX wieku Lotnisko Mokotowskie stało się areną wielu lotniczych imprez sportowych o wymiarze tak krajowym jak i międzynarodowym.

Do krajowych zaliczyć należy Krajowe Konkursy Awionetek, zorganizowane w latach 1927, 1928 i 1930 oraz Krajowe Lotnicze Konkursy Turystyczne (Krajowe Zawody Lotnicze) jakie miały miejsce w latach 1931-1938. Stąd rozpoczynano i kończono wiele rajdów lotniczych, z których najbardziej znanym jest wykonany w 1926 roku przelot Bolesława Orlińskiego z mechanikiem Leonardem Kubiakiem po trasie Warszawa-Tokio-Warszawa.

Pierwszą imprezą z udziałem lotników z zagranicy był Międzynarodowy Mityng Lotniczy, jaki odbył się na Lotnisku Mokotowskim w czerwcu 1928 roku. II Mityng zorganizowano 5 lat później a III Mityng we wrześniu 1935 roku. W czasie tego ostatniego pokazano w Polsce po raz pierwszy publicznie nowy rodzaj statku powietrznego – wiatrakowiec Cierva C.30A, pilotowany przez pierwszego polskiego pilota wiropłatowego ppłk Bolesława Stachonia.

Największą imprezą lotniczą, jaka miała miejsce na Lotnisku Mokotowskim były międzynarodowe zawody samolotów turystycznych, t.zw. Challenge Internationale des Avions de Tourisme rozegrane, z początkiem i końcem w Warszawie, we wrześniu 1934 roku. 

Zwyciężył w nich Polak Jerzy Bajan z mechanikiem Gustawem Pokrzywką na samolocie RWD-9, drugie miejsce obsadzili też Polacy – Stanisław Płonczyński i Stanisław Zientek, również na RWD-9.

Innymi wielkimi zawodami, jakie odbyły się na Lotnisku Mokotowskim były XXII Międzynarodowe Zawody Balonów Wolnych o puchar Gordona Bennetta we wrześniu 1934 roku i XXIV takie zawody w sierpniu 1936 roku.

Tak popularne dziś powietrzne przewozy pasażerskie zapoczątkowane zostały na Lotnisku Mokotowskim w roku 1920 r. otwarciem lotniczego połączenia Warszawa-Praga-Strasburg-Paryż obsługiwanego przez polsko-francusko-rumuńskie towarzystwo CFRNA.

W roku 1922 loty pasażerskie z Lotniska Mokotowskiego na trasach Gdańsk-Warszawa-Lwów i Warszawa-Kraków rozpoczęła Polska Linia Lotnicza Aerolloyd, przekształcona od 1924 w Aerolot, wykorzystująca najbardziej nowoczesne wówczas samoloty pasażerskie, metalowe Junkers F-13.

7 lipca 1929 roku na Lotnisku Mokotowskim rozpoczęły działalność Polskie Linie Lotnicze LOT, istniejące do dziś. Rozwijały się one dynamicznie. Kiedy w roku 1934 zdecydowane zostało przeniesienie LOT-u z Lotniska Mokotowskiego na Okęcie samoloty firmy latały z Warszawy do Wolnego Miasta Gdańska, Bułgarii, Rumunii, Grecji, Łotwy, Estonii i Niemec, jak również na lotniska krajowe w Bydgoszczy, Katowicach, Krakowie, Lwowie i Poznaniu.

Pamiętne wydarzenie miało miejsce na Lotnisku Mokotowskim w maju 1935 roku po śmierci Marszałka Józefa Piłsudskiego.

W dniu 17 maja 1935 roku w miejscu, na którym Marszałek przyjmował kilkakrotnie za życia, zwykle w dniu 11 listopada, paradę wojska, odbyła się taka sama defilada przed Jego trumną. Została ona potem umieszczona na platformie otwartego żałobnego wagonu kolejowego, na którym wyruszyła w podróż do Krakowa, na Wawel.

Innym pamiętnym wydarzeniem była we wrześniu 1937 roku uroczystość przekazania aeroklubom 126 samolotów zakupionych dla aeroklubów przez społeczeństwo.

Po przeniesieniu z Lotniska Mokotowskiego na Okęcie dwu najważniejszych użytkowników, wojska i LOT-u, i po przecięciu dotychczasowego pola wzlotów nowo wytyczoną Aleją Niepodległości, zaczęło ono tracić na znaczeniu.

Kiedy 1 września 1939 roku rozpoczęła się II Wojna Światowa Lotnisko Mokotowskie użytkowane było już tylko w południowej części, tam gdzie dziś znajduje się Park im. Józefa Piłsudskiego z sadzawką, i tylko przez Aeroklub Warszawski oraz wojskową Eskadrę Sztabową. Ale po kilku dniach wojny nawet to okrojone lotnisko stało się ważnym ogniwem obrony kraju.

Stąd, zwłaszcza po otoczeniu Stolicy przez Niemców, operowały samoloty Zespołu Lotniczego Dowództwa Obrony Warszawy, wykonujące loty zwiadowcze i utrzymujące łączność z Naczelnym Wodzem i jednostkami walczącymi, m.in. z załogą wciąż walczącej, oblężonej Twierdzy Modlin.

Najbardziej sensacyjnym wydarzeniem było lądowanie na ciężko uszkodzonym lotnisku, 26 września wieczorem, samolotu PZL-47 Sum, którym do Warszawy przyleciał z Rumunii doświadczalny pilot Stanisław Riess z pasażerem mjr Edmundem Galinatem.
Pasażer przywiózł do Warszawy rozkazy dotyczące organizacji konspiracji niepodległościowej pod mającą nastąpić okupacją niemiecką.
Przed świtem 27 września, w przeddzień kapitulacji Stolicy, Sum odleciał z Lotniska Mokotowskiego na Litwę.

Podczas niemieckiej okupacji Warszawy w latach II Wojny Światowej Lotnisko Mokotowskie było martwe.
Niemcy z niego nie korzystali, znaczna część pola wzlotów została przez Warszawiaków zagospodarowana na ogródki działkowe, zapewniające produkcję deficytowych warzyw i owoców.

Lotnicze tradycje lotniska podtrzymywała jedynie grupa młodych ludzi, członków konspiracyjnego, utworzonego we wrześniu 1941 roku „Warszawskiego Koła Lotniczego” (WKL), którzy lotnisko wykorzystywali dla lotów budowanych przez siebie modeli.

W okresie od 1941 do 1943 roku zorganizowali nawet trzykrotnie zawody modeli szybowców.

Tak zwane „drugie Lotnisko Mokotowskie” zostało utworzone w 1945 roku przy ul. Św. Andrzeja Boboli (później Komarowa a następnie Wołoskiej) na terenie, gdzie dziś znajdują się zabudowania Szpitala MSWiA.

Początkowo służyło tylko eskadrze KBW (Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego), ale w 1946 roku dopuszczono tam także loty samolotów i szybowców cywilnych należących do restytuowanego po wojnie Aeroklubu Warszawskiego i do Koła Lotniczego studentów pobliskiej Szkoły Inżynierskiej im. Wawelberga i Rotwanda.

Po uruchomieniu lotniska AW na Gocławiu i wojskowego na Bielanach „drugie Lotnisko Mokotowskie” przestało istnieć.

Pierwsza próba upamiętnienia powstania w 1910 roku w Warszawie, na Polu Mokotowskim, pierwszego na ziemiach polskich lotniska, była podjęta w 1975 roku, ale idea ta nie spotkała się z poparciem ani ówczesnych PRL-owskich władz, ani istniejących wtedy organizacji.

(przeczytaj artykuł Romana Woźniaka z 1974 r.)

Przyczyna była prosta – historia Lotniska Mokotowskiego była trudnym do zakłamania fragmentem walki Polaków o niepodległość, a udział lotniska w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku zdarzeniem skazanym na zapomnienie.

Sytuacja zmieniła się po przemianach roku 1989.

Do idei upamiętnienia dziejów Lotniska Mokotowskiego powrócono w Warszawskim Klubie Seniorów Lotnictwa, skupiającym mieszkających w Stolicy weteranów wszystkich gałęzi lotnictwa.

Po wstępnych studiach zagadnienia przystąpiono w WKSL do realizacji pomysłu, aby na terenie dawnego lotniska powstał obiekt upamiętniający 90-lecie jego istnienia.

Tym razem idea trafiła na podatny grunt, znaleźli się sponsorzy, i w dniu 15 października 2000 roku, w miejscu odpowiadającym w przybliżeniu przedwojennej lokalizacji hangarów Aeroklubu Warszawskiego i Eskadry Sztabowej, odbyła się uroczystość odsłonięcia i poświęcenia „Głazu Pamięci” z tablicami przypominającymi w skrócie dzieje historycznego lotniska.

Tego samego dnia w siedzibie Dowództwa Wojsk Lotniczych odbyła się naukowa konferencja historyczna, na której w 12 referatach zaprezentowana została historia 90 lat Lotniska Mokotowskiego.

Teksty referatów zostały wydrukowane w ponad 300 egzemplarzach i rozprowadzone wśród uczestników konferencji i sponsorów. Dziś wydawnictwo to jest zaliczane przez miłośników historii polskiego lotnictwa do „białych kruków”.

Konferencji towarzyszyła wystawa pamiątek historycznych, takich np. jak udostępnione przez Aeroklub Polski puchary Challenge-owy i Gordona Bennetta oraz liczne dokumenty i fotografie.

„Głaz Pamięci”, stojący w miejscu, które jest tłumnie odwiedzane przez Warszawiaków, zwłaszcza w czasie weekendów i świąt, dobrze spełnia swoją rolę przypominania o świetnej lotniczej przeszłości Lotniska Mokotowskiego.