Bakterie te mogą być przyczyną groźnych dla życia i zdrowia chorób, takich jak zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy sepsa, z powodu których co roku na świecie umiera ok. 1,6 miliona osób . (źródło: Levine i wsp. Lancet, 2006; 367(9526))

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) umieściła infekcje pneumokokowe, obok malarii, na pierwszym miejscu listy chorób zakaźnych, których zwalczaniu oraz zapobieganiu należy nadać najwyższy priorytet . (źródło: WHO. WER, 2003; 78(14))

Osoby, którym grozi ciężki przebieg infekcji pneumokokowych to osoby starsze i przewlekle chore, a także dzieci. Niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia ze strony pneumokoków wynika między innymi z ich wyjątkowej zjadliwości, powszechności ich występowania, a także rosnących w ostatnich dekadach: zapadalności na choroby pneumokokowe oraz oporności bakterii na antybiotyki.

Pneumokoki

Pneumokok (łac. Streptococcus pneumoniae) to bakteria otoczkowa, zwana również dwoinką zapalenia płuc. Głównym czynnikiem zjadliwości pneumokoka jest otoczka polisacharydowa o własnościach, które ułatwiają jej przenikanie do krwi i płynów ustrojowych, prowadząc do poważnych inwazyjnych zakażeń. Pneumokoki pierwszy raz opisał w 1881 r. Ludwik Pasteur. Od tego czasu zbadano ponad 90 typów serologicznych pneumokoków, spośród których 10 najczęstszych jest odpowiedzialnych za około 62% inwazyjnych chorób pneumokokowych . (źródło: PINK BOOK. Wyd. 10. Luty 2007)

Epidemiologia i drogi zakażenia

Zakażenia pneumokokowe są rozpowszechnione na całym świecie. Najczęściej przybierają postać bezobjawową, bądź infekcji górnych dróg oddechowych.
Po przechorowaniu infekcji wywołanej określonym serotypem pneumokoka uzyskuje się nań wieloletnią odporność.

Poziom nosicielstwa pneumokoków jest wysoki i waha się od 5-10% u zdrowych dorosłych do 20-60% u zdrowych dzieci  (źródło: Kwieciński, A., Zakażenia Streptococcus pnaumoniae – wybrane aspekty, , Informator Lekarski, 3/2008).  Bakterie te bytują najczęściej w jamie nosowej i gardle. Do infekcji dochodzi drogą kropelkową lub poprzez kontakt bezpośredni. Nie u każdego nosiciela występują objawy chorobowe. Pneumokoki mogą jednak zaatakować nosiciela z opóźnieniem, w momencie osłabienia układu odpornościowego, np. po przejściu lub w trakcie grypy. Bezobjawowi nosiciele zarażają również osoby ze swojego otoczenia.

Pneumokoki są poważnym czynnikiem wywołującym bakteryjne zapalenie płuc u dorosłych  (źródło: Czajka, H., Inwazyjne pneumokoki – zapobieganie zakażeniom, Zakażenia – Suplement 3/2007), które w 7% przypadków kończy się śmiercią  (źródło: CDC, Epidemiology and prevention of vaccine-preventable diseases „The Pink Book” – 7th ed – 2002, p 205-217. 2. CDC Recommendation and Reports . Preventing pneumococcal disease: Recommendation of the Advisory Committee on Immunization Practices. MMWR April 4, 1997 /Vol. 46/ No. RR-08).
Szacuje się, że bakterie te odpowiedzialne są też za 50% bakteryjnych zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych w tej grupie osób  (źródło: Duszczyk, E., Talarek, E., Profilaktyka zakażeń pneumokokowych u osób starszych, Zakażenia 4/2008), ze śmiertelnością wynoszącą nawet 30%.

Grupy ryzyka

Grupy osób szczególnie narażonych na choroby wywołane przez pneumokoki to: osoby po 65. roku życia, cierpiące na choroby przewlekłe, w tym układu oddechowego, sercowo-naczyniowego i cukrzycę, a także dzieci poniżej 2. roku życia. Przebieg chorób pneumokokowych u pacjentów z tych grup jest cięższy, ponieważ ich układ odpornościowy jest osłabiony, bądź nie w pełni wykształcony.

Zapadalność
na inwazyjną chorobę pneumokokową
wśród osób w różnych grupach wiekowych 
(źródło: CDC ABC Surveillance* 2006)
 

Infekcje pneumokokowe

Pneumokoki wywołują infekcje o różnym stopniu zagrożenia, które można podzielić  na zakażenia nieinwazyjne i inwazyjne.

1. Mniej groźne, ale częściej występujące zakażenia nieinwazyjne oznaczają infekcje, w których bakterie występują w obrębie danego organu, np. kolonizując błonę śluzową, i obejmują m.in.:
   - zapalenie zatok,
   - zapalenie ucha środkowego,
   - zapalenie płuc,
   - zapalenie spojówek.
   
   
2. Drugą, znacznie groźniejszą grupę infekcji stanowią inwazyjne zakażenia pneumokokowe. W ich przypadku bakterie z układu oddechowego przedostają się do krwi (tzw. bakteriemia) lub innego płynu ustrojowego. Następnie, infekcja pneumokokowa może rozprzestrzenić się, atakując różne organy i powodując choroby skutkujące poważnymi powikłaniami lub nawet śmiercią.
   Należą tu:
   - zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
   - posocznica (sepsa),
   - zapalenie płuc z bakteriemią,
   - zapalenie wsierdzia,
   - zapalenie otrzewnej,
   - i inne.

Czynniki ryzyka wystąpienia inwazyjnej choroby pneumokokowej:

• Wiek powyżej 65 r.ż.
• Wiek poniżej 2 r.ż.
• Przewlekłe choroby: serca, płuc, wątroby, cukrzyca
• Picie alkoholu
• Palenie papierosów 
• Zaburzenia odporności m.in.: zakażenie HIV/AIDS, choroba nowotworowa, stan po transplantacji narządów lub szpiku, anemia sierpowata, leczenie immunosupresyjne

Leczenie i zapobieganie

Za najlepszą metodę leczenie zakażeń pneumokokowych uważa się antybiotyki. Jednak powszechne stosowanie tej metody leczenia powoduje narastającą w ostatnich dekadach oporność pneumokoków na większość stosowanych antybiotyków. Postępuje ona zarówno jeśli chodzi o liczbę opornych szczepów bakterii, liczbę nieskutecznych leków, jak i zasięg geograficzny.

Rosnąca oporność bakterii na ten typ leczenia przesunęła ciężar zainteresowania
w kierunku profilaktyki. Obecnie za najlepszą metodę zapobiegania infekcjom pneumokokowym uważa się szczepienia profilaktyczne  (źródło: MMWR, 1997, Vol 46 No RR-6, ACIP October 22, 2008).

Obecnie dostępne szczepionki, w zależności od rodzaju, zapewniają ochronę przed  7, 10, 13 (szczepionki skoniugowane przeznaczone dla dzieci od 6 miesiąca
do 5 roku życia), bądź nawet przed 23 szczepami pneumokoków (szczepionka polisacharydowa, którą stosuje się wśród osób powyżej 2. roku życia z grup ryzyka).

Cechują się one wysoką skutecznością oraz niewielką liczbą przeciwwskazań. Szczepienia przeciwko pneumokokom są zalecane przez wiodące instytucje zdrowia publicznego, w tym WHO2 oraz Głównego Inspektora Sanitarnego  w Polsce (źródło: Program Szczepień Ochronnych, Załącznik do komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 22.10.2009.).