Warszawskie pałace

Ważną rolę w panoramie Warszawy grał usytuowany w XVII w. na wysuniętym cyplu skarpy pałacyk Jana Gnińskiego, zwany Pałacem Ordynackim lub Zamkiem Ostrogskich z charakterystycznym, wyniosłym tarasem od strony Wisły ujętym w pseudoobronne ceglane obmurowanie. Podobne znaczenie miały także wzniesione w połowie XVIII wieku na skraju skarpy pałacyki Marii i Henryka Brühlów (później Zamoyskich przy ulicy Foksal 1/2/4) oraz Jerzego Augusta Mniszcha. Ta ostatnia budowla stanowiła dominantę dużego założenia pałacowo-ogrodowego na terenie zawartym między dzisiejszą ulicą Smolną a dawną cegielnią królewską przy ulicy Książęcej. W odróżnieniu jednak od rezydencji królewskich i dużych magnackich założeń Koniecpolskich czy Gozdzkich, ze względów topograficznych nie miały wymienione wyżej pałacyki tarasowych ogrodów na zboczu skarpy, lecz płaskie, dochodzące do Nowego Światu, ogrody ozdobno-użytkowe. […]

Tak jak na południowym odcinku skarpy warszawskiej stworzone zostały królewskie i magnackie założenia Mokotowa, Królikarni i Bażantarni, tak samo na jej odcinku północnym, żoliborskim, posiadającym bogatą rzeźbę terenu i gęsty drzewostan, wyrosły barokowe i romantyczne rezydencje. Już w ostatniej ćwierci XVII wieku powstała tu letnia rezydencja królowej Marii Kazimiery Sobieskiej – Marymont – obejmująca fragment skarpy nad Wisłą i jej podnóża, z cyplem, wąwozem, dwoma jeziorkami i znacznych rozmiarów parkiem. Przejęta w pierwszej ćwierci XVIII wieku przez Augusta II, a po jego śmierci przez Augusta III, użytkowana była jako teren polowań obu polsko-saskich monarchów.

Wojciech Fijałkowski

Ostatecznie zespół rezydencjonalny Augusta II w stolicy składał się z oficjalnej siedziby na zamku, rezydencji na przedmieściu zwanej Saską, reprezentacyjnego placu do parad i uroczystości dworskich – Marywilu, rezydencji pod miastem w Wilanowie, Marymoncie, Ujazdowie i Czerniakowie, zwierzyńca – Królikarni i pawilonu myśliwskiego na Kępie. Zapleczem gospodarczym dla tego zespołu był folwark na Solcu zwany Ekonomią Saską i browar z chmielnikiem w pobliżu. W skład zespołu wchodziły także koszary, będące niezbędnym jego uzupełnieniem – dla przybocznych oddziałów Gwardii Królewskiej na Wielopolu, w przedłużeniu osi pałacu Saskiego, dla Gwardii Pieszej Litewskiej przy pałacu Kazimierzowskim i dla Gwardii Pieszej Koronnej na północ od miasta. W zespole tym wyróżniała się skalą, programem i opracowaniem wspaniała rezydencja Saska. Realizowana od 1713 r. według projektu M.D. Pöppelmanna składała się z przeddziedzińca, dziedzińca honorowego, pałacu, dawniej J.A. Morsztyna, i obszernego ogrodu z pawilonami. Zaprojektowana zgodnie z wymogami barokowej kompozycji, była założeniem największym i najwspanialszym w stolicy, osiowym i symetrycznym, w którym dominantę stanowił pałac usytuowany pomiędzy dziedzińcami i ogrodem.

Jolanta Putkowska

Spośród innych budynków rządowych i użyteczności publicznej wyróżniały się: pałac Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych (1823) przy obecnej al. Andersa, pałac Towarzystwa Przyjaciół Nauk (tzw. Staszica) oraz gmach główny Uniwersytetu Królewskiego – czyli przekształcony po raz kolejny pałac Kazimierzowski (proj. Hilary Szpilowski). Wybitne walory architektoniczne cechowały całkowicie przebudowany pałac Koniecpolskich (Radziwiłłów) przy Krakowskim Przedmieściu, który stał się siedzibą namiestnika Królestwa. Autor przebudowy – Christian P. Aigner – przekomponował też otoczenie kościoła Bernardynów, projektując nowe elewacje dzwonnicy w duchu XV-wiecznej architektury włoskiej oraz arkadową elewację Odwachu przylegającego od strony Krakowskiego Przedmieścia do zabudowań klasztornych. Aignerowski kościół św. Aleksandra na pl. Trzech Krzyży (1818–1825) w formie krytej kopułą rotundy z dwoma aneksami zaopatrzonymi w portyki kolumnowe odwoływał się bezpośrednio do antycznego rzymskiego Panteonu.

Najbardziej purystyczne kształty uzyskiwały budowle wznoszone przez Fryderyka A. Lessla. Do sztandarowych jego dzieł należy pałac Zamoyskich przy ul. Senatorskiej, który po przebudowie w latach 1814–1815 otrzymał wygląd bliższy architekturze XX wieku niż epoce klasycyzmu, mając bezporządkowe elewacje o zredukowanym do minimum wystroju. Lessel wybudował w Warszawie liczne kamienice, w tym ogromną kamienicę Bürgera (Nowy Świat 35) z monumentalnym doryckim portykiem kolumnowym. Dom ten należał do grupy pałacowych kamienic wznoszonych przy Nowym Świecie (nr 49 – Bentkowskiego, nr 53 – Mikulskiego, nr 64 – Zrazowskiego), Nalewkach (nr 29 – Posnera), Senatorskiej (nr 22 – Mikulskiego, nr 27 – Petyskusa) i pl. Grzybowskim (nr 16 – Brzezińskiego). Budynki te projektowali tacy architekci jak Corazzi, Lessel, Aigner, Szpilowski oraz Adolf Schuch.

Jarosław Zieliński