Starówka i jej kamienice

Bujniejszy rozwój murowanej architektury gotyckiej datuje się od schyłku XIV w.; do najwcześniejszych obiektów w tej grupie należy kościół Augustianów przy ul. Piwnej (pierwotnie jednonawowy i orientowany, czyli z prezbiterium od strony ulicy) oraz nowy kościół parafialny św. Jana, budowany w dwóch etapach, przed 1398 rokiem i po 1406 roku. Ten ostatni uzyskał ostatecznie trójnawowy układ halowy z wyodrębnionym prezbiterium i wieżą. XV-wieczne kościoły nowomiejskie (Kanoników Regularnych przy ul. Świętojerskiej oraz parafialny przy ul. Przyrynek) były znacznie skromniejsze, zaledwie jednonawowe, kryte drewnianymi stropami. Zgodnie z regułą zakonu bernardynów kościółek św. Anny wzniesiono wraz z klasztorem poza murami miejskimi. Już w XVI w. krużganek klasztorny ozdobiono zachowanymi do dziś późnogotyckimi sklepieniami kryształowymi. Na terenie obecnej Warszawy przetrwał ponadto – bardzo w średniowieczu odległy od miasta – wiejski gotycki kościół parafialny w Tarchominie, wzniesiony po 1520 roku.

Spośród budowli świeckich wyróżniał się zamkowy Dwór Wielki (Curia Maior) księcia Janusza Starszego wybudowany w pierwszej ćwierci XV w. oraz późniejszy o półwiecze Dwór Mniejszy (Curia Minor) w pobliżu Kanonii. Środek staromiejskiego rynku zajmował mały ratusz, wzmiankowany w 1429 roku. Najstarsze kamienice budowane na wąskich działkach liczyły jedną do dwóch kondygnacji i były jedno lub dwutraktowe. Piwnice służące jako składy towarów bywały niejednokrotnie bardziej rozbudowane (do trzech traktów). Na tyłach posesji znajdował się zazwyczaj budynek gospodarczy połączony galerią z domem frontowym. Ten ostatni miał wysoką sień i wydzieloną izbę w tylnym trakcie oraz pomieszczenia składowe na górnej kondygnacji. Ceglane fasady wypełnione nieregularnie rozmieszczonymi ostrołukowymi otworami zdobiono często tynkowanymi blendami. Kamienice charakteryzował układ szczytowy, co wraz z formą sieni i materiałem budowlanym (nietynkowaną cegłą) plasuje je w grupie północnoeuropejskich domów mieszczańskich, tzw. kamienic hanzeatyckich. Szczyty budynków, współtworzące sylwetę miasta, miały najczęściej formę trójkątną lub schodkową. Od końca XV w. i w pierwszej połowie XVI w. kamienice nadbudowywano do wysokości trzech lub czterech kondygnacji, rozbudowywano w głąb, sklepiano ich wnętrza i wydzielano dodatkowe pomieszczenia, zazwyczaj obniżając nadmiernie wysokie sienie. Nieco odmienny charakter miały domy kanoników (ul. Kanonia), które pozbawione były funkcji handlowych, ale wyróżniały się bogatą dekoracją fasad (glazurowane wielobarwne portale, ornamenty z zendrówki itp.). Dom biskupów poznańskich (ul. Jezuicka 6) wzniesiony na szerokiej działce w układzie kalenicowym był wyjątkiem w skali miasta. Od 1450 roku w rynku nie wolno było wznosić domów drewnianych.